Hoe het komt weet ik niet, want mijn geheugen is niet mijn sterkste kant, maar er zijn opmerkingen, gedachten, zinnen, die ergens in een bomvrije keldercel van mijn hersens wonen en nooit meer weggaan, maar wel zo nu en dan omhoogkomen en me een van denkstof voorzien. Gelukkig zijn dat meestal nuttige, mooie, wijze zinnen, gedachten en opmerkingen, al zijn er ook Lelijke die als zure oprispingen opkomen. Maar qua positieven: je hebt segmenten Schoolwijsheid, Levenswijsheid, Wijsheid die weliswaar Mooi en Veelbelovend is, maar bij gebrek aan ervaring nog niet Wis en Waarachtig – en je hebt de subcategorie Vertaalfrasen. Dat komt, doordat vertalen weliswaar een zeker talent behoeft, maar voor het merendeel toch vakkundigheid (en nog een aantal zaken) nodig heeft om tot een beroep te worden. En omdat het vertalersvak als een soort gilde georganiseerd is, met leerlingen, gezellen en meesters, en een meesterproef (je eerste echte boekvertaling mét ISBN…). En wat je gildemeester je leert, moet je niet vergeten, want je kunt er nog heel lang je voordeel mee doen. Totdat je op een dag de wijsheid doorgeeft, uitgebreid met hetgeen je zelf als wijsheid hebt ervaren. Vertaler ben je, als je kunt vertalen. Nee, niet smalend grimlachen – het is écht zo, al ligt het nog zo voor de hand. Ik heb vooral veel gehad aan de lessen van Henry Kammer, onze goeroe als het gaat om literatuur uit het Hongaars in het Nederlands. Al is hij niet de enige die me in herinnering vergezelt op mijn vertalerspad.

Wat is vertalen? Is het: Je zegt het zelfde, maar dan in een andere taal? Of is het meer: je probeert iets te zeggen dat hoogstwaarschijnlijk het dichtst bij de inhoud/intentie/betekenis van de brontekst komt?

Een voorbeeld: als je in een Hongaarse tekst het woord “legyint” tegenkomt (werkwoord, 3e persoon enkelvoud), heb je twee mogelijkheden. Je vertaalt het met “hij wuift/wenkt/zwaait/wappert (met zijn hand)” óf op een andere manier. In dat geval is het moeilijker vertaalbaar. Stel je een handgebaar voor en daarbij een houding en gezichtsuitdrukking die het midden houdt tussen laconiek, geresigneerd, ontevreden, teleurgesteld en korzelig. De pols komt iets omhoog, de hand beweegt in een bruuske beweging van helemaal boven naar helemaal beneden, liefst van ietsje buiten naar ietsje binnen. Je zou “legyint” dus kunnen vertalen met “hij maakt een … gebaar met zijn hand”. Maar dat hebben we niet in het Nederlands. Hoogstens iets als “hij maakte een berustend gebaar met zijn hand”. Alleen mis je dan het bozige, het korzelige van de uitdrukking.

En dus zei Henry Kammer bij dit woord dat je het in de meeste gevallen kunt vertalen met “hij haalt xxx zijn schouders op” (die xxx is van mij – ik voeg eraan toe dat je xxx kunt vervangen door een willekeurig bijwoord dat de situatie preciezer inkleurt.)
Vertalen is dus ook een randje antropologische bewegingswetenschap: wat voor gebaar maakt een geciviliseerde Hongaar als hij teleurgesteld is en afziet van enige redelijke discussie? En wat doet een geciviliseerde Nederlander in dezelfde situatie?